Speculum philosophiae

Niestety, dziwimy się już przede wszystkim negatywnie. „Jaki ty jesteś dziwny” mówimy do kogoś, czyje zachowanie wydaje się nam niestosowne i niezrozumiałe. „Co za dziwna muzyka” – komentujemy jakieś niepokojące dźwięki. A przecież dawniej przymiotnik „dziwny” niósł sensy pozytywne. Mikołaj Rej pisał o „onych dziwnych smakach przyjemnej słodkości”, a Jan Kochanowski o „białogłowie dziwnie gładkiej, młodej, urodziwej”. Dzisiaj raczej mało która dziewczyna chciałaby usłyszeć, że jest dziwnej urody. Dla naszych przodków to, co inne, było zatem godne podziwu i zachwytu, dla nas jest najczęściej dziwaczne i zasługujące co najwyżej na nieufność. Szkoda.

Ową wrażliwość dawnej kultury na zdziwienie przechowała również łacina. Od mirari (‘dziwić się, podziwiać’) pochodzi zarówno mirum (‘dziw’), jak i miraculum (‘cud’). W tym, co niezrozumiałe, widziano zatem rodzaj cudu, czyli szczególnej interwencji Boga. A ponieważ Bóg uczynił wszystko, zaprasza nas w ten sposób do nieustającego zdziwienia. Pisze o tym Mikołaj z Kuzy w Kazaniu LXII:

Bóg wszystko cudownie (mirabiliter) uczynił i wszystko, jeśli się człowiek zastanowi, okazuje się ostatecznie godne zachwytu (admiratio). Tak jak nasz Bóg jest zakryty, tak uczynił wszystkie rzeczy i istotę wszystkich rzeczy zakrytą, abyśmy nie mogli poznać, w jaki sposób coś jest.

Lecz między uczynionymi przez Boga rzeczami niektóre zdumiewają (admiratur) szczególnie:

czyli jak nasiono, jak tylko zrobi się ciepło, zamienia się w jedwabnika,

jak żona Lota nagle zamieniła się w kamień,

jak źródła wodne zmieniają drzewa, skóry itp. w kamień,

jak żołądek zmienia chleb w ciało i wino w krew,

jak z popiołu powstaje szkło,

jak mieści się bocian w jaju,

jak mieści się góra w oku ptaka,

jak w każdej części lustra odbija się świat tak samo jak w całym lustrze,

jak mieści się drzewo w ziarnku gorczycy,

jak mieszczą się wszyscy ludzie w Adamie,

jak magnes przyciąga żelazo i uwalnia je od ciężaru,

jak jedna rzecz widzialna jest w wielu oczach i jedna słyszalna w wielu uszach, i jedna natura zwierzęca w wielu zwierzętach, i jedna natura ludzka w wielu ludziach

i jak jedna świeca zapala nieskończenie wiele świec bez własnego pomniejszenia,

i jak źródło stale dostarcza wody,

i jak w każdej części wody jest woda,

i jak z kwiatu pszczoła robi miód, a pająk truciznę,

i jak słońce topi wosk, a utwardza glinę.

Wiele jest takich cudów (mirabilia) w świecie. Podobne są też w tobie samym: jedna jest w tobie dusza ożywiająca całe ciało w całości i w każdej części: widząca w oku, w uchu słysząca, w żołądku trawiąca.