Credo
Omnis mundi creatura | Quasi Liber et pictura | Nobis est speculum |
Nostrae vitae, nostrae mortis | Nostri status, nostrae sortis | Fidele signaculum
(Alanus z Lille, Rhythmus de incarnatione Christi, PL 210, 579A)
Dlaczego speculum philosophiae? Co znaczy speculum? Jakie rodzi skojarzenia i do czego w końcu nas odnosi termin speculum? Strona jest poświęcona zasadniczo myśli starożytnej i średniowiecznej, dlatego zasadnym będzie posłużyć się paradygmatem platońsko-orygenesowskim dla wyjaśnienia tej nazwy.
Tradycja platońska rozróżnia w człowieku ciało, duszę i ducha. Ten podział zakłada pewną hierarchię, w której człowiekiem prawdziwym jest duch – τὸ λογιστικόν. W sposób analogiczny egzegeci wczesnochrześcijańscy, jak np. Orygenes, rozróżniali trzy sensy i trzy rodzaje rozumienia Pisma Świętego: 1) sens somatyczny – to sens literalny, historyczny; 2) sens psychiczny – to znaczenie moralne; 3) sens pneumatyczny – to sens mistyczny, odsyłający nas do innej, niebieskiej rzeczywistości. Trochę poważnie, a trochę żartem spróbujemy wyinterpretować znaczenie nazwy naszej strony – speculum philosophiae – posługując się takim właśnie schematem.
1. Definicja słownikowa i etymologia, czyli sens somatyczny. Słowniki języka łacińskiego pod hasłem speculum podają znaczenia: «zwierciadło, obraz, światło, symbol». Pokrewne terminowi speculum są: specular – «szyba, okno, straż»; specularis – «przejrzysty, przezroczysty, lustrzany»; specula – «strażnica, czujność»; speculor – «spostrzegać, zgłębiać coś, rozważać»; speculatio – «śledzenie, badanie, dokładne rozważanie»[1]. Wszystkie te terminy wiąże czynność wzrokowego postrzegania, patrzenia, przyglądania się. Etymologicznie więc wyżej wymieniona rodzina wyrazów pochodzi od specto – «patrzeć, spoglądać». Możemy zatem przyjąć, że speculum to zwierciadło, w którym odbija się jakiś obraz, ale i sam przedmiot, jakim jest lustro i rzecz, której obraz zostaje odbity, są również związane z czynnością czyjegoś patrzenia, oglądania.
2. Zwierciadło jako nurt literacki w literaturze średniowiecza i renesansu – literatura parenetyczna (pouczająca) jako sens psychiczny. Filozofia starożytna w osobach Platona (np. w Państwie) oraz Arystotelesa (np. w Eytce nikomachejskiej czy Retoryce) sformułowała uniwersalne kanony ogólnego ideału człowieka. Platon jest autorem katalogu cnót, które mają stanowić wzór człowieka, na które składają się roztropność, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość. Cnoty te da się wypracować dzięki właściwemu wychowaniu duchowemu i cielesnemu. Arystoteles z kolei rozszerzył katalog cnót dzieląc je na cnoty etyczne i noetyczne, tzn. odnoszące się do zalet umysłu. Jednym słowem już myśl starożytna – może najpełniej w osobach Platona i Arystotelesa – uformowała określone wzorce osobowe, które z kolei zostaną rozpowszechnione przez literaturę. I tak Izokrates jako pierwszy stworzył zwierciadła, dając wzory księcia i króla, jednocześnie zalecając, by kładziono nacisk na konieczność wychowawczego oddziaływania na jednostkę w dzieciństwie i wczesnej młodości. Tym tropem poszedł później Plutarch z Cheronei w swoich Moraliach oraz w traktacie O wychowaniu dzieci. Isokrates i Plutarch dali początek dwóm typom przekazu parenetycznego. Jeden typ stanowi literacka konstrukcja „wzoru”, tzn. idealnego nosiciela jakiejś roli, realizowana w rozmaitych gatunkach literackich, np. w bajce, egzemplum, biografii, romansie lub noweli. Natomiast drugi typ to wypowiedź perswazyjna, systematyzująca i zalecająca konkretne cechy oraz wskazująca sposoby ich wypracowania, realizowana w gatunkach ściśle parenetycznych, takich jak traktat i zwierciadło. W literaturze starożytnego Rzymu rozwijano literaturę parenetyczną w wymienionych gatunkach, popularne były liczne wizerunki idealnego mówcy (Kwintylian Institutio oratoria). Propagowano zwłaszcza ideał vir bonus, który łączono z cechami dobrego gospodarza-rolnika, czego przykładem może być Katona Starszego dzieło De re rustica z II w p. n. Ch. Chrześcijaństwo, czerpiąc z tradycji Grecji i Rzymu, wysunęło jednocześnie nowe wartości moralne i nieznane dotychczas wzorce osobowe. Literaturę parenetyczną zatem w średniowieczu rozwijają na przykład kazania. Ale obok kazań mamy przykłady takiej literatury w tym okresie, jak choćby De eruditione principum św. Tomasza z Akwinu czy De regimino principum Egidiusa z Kolumny, ale i w jakimś sensie Policraticus Jana z Salisbury. Zasadniczą rzeczą jest element budowy kanonu albo normy, w tym przypadku normy moralnej.
3. Lustro jako symbol, czyli sposób percepcji świata w średniowieczu jako sens pneumatyczny. Sposób postrzegania świata przez ludzi średniowiecza wynikał z przeświadczenia o sakralnym i mistycznym charakterze świata niewidzialnego, niedostępnego zmysłowej percepcji z jednej strony, a z drugiej o symbolicznym znaczeniu doczesności (saeculum). Świat realny podpadający pod naszą percepcję jest jedynie znakiem, odbiciem i symbolem rzeczywistości ponadzmysłowej, niewidzialnej. Niemniej te dwie rzeczywistości świata doczesnego i wiecznego są wewnętrznie sprzęgnięte i zachodzi między nimi pewien rodzaj korespondencji. Stąd nie da się zrozumieć jednego elementu bez drugiego, gdyż jedynie oba jako całość tworzą pełną rzeczywistość i prawdę. Najlepiej ten sposób rozumienia świata ilustruje etymologia słowa „symbol”. J. Le Goff pisze, że „‘symbol’ był to u Greków znak rozpoznawczy, reprezentowany przez dwie połowy przedmiotu podzielonego między dwie osoby. Symbol jest znakiem umowy. Jest odniesieniem do utraconej całości, przypomina i przyzywa wyższą utajoną rzeczywistość”[2].
Jakie to ma przełożenie na to, co próbujemy zrobić? Żywimy głębokie przekonanie, że refleksja nad problemami i ideami, które wytrzymały próbę czasu, a takimi przecież są klasycy filozofii, ma wielkie znaczenie dla każdego człowieka indywidualnie, ale również niesie kapitalny wymiar kulturowy. Na stronie tej zatem będziemy zamieszczać nie tylko własne artykuły czy książki, ale głównie chcemy udostępniać oryginalne teksty filozofii starożytnej i średniowiecznej, a więc znajdą się tutaj teksty tytanów myśli europejskiej: Platona, Arystotelesa, Augustyna, Jana Szkota Eriugeny czy Anzelma z Canterbury etc. Celem zatem naszym jest z jednej strony rozpowszechnianie ulegającej zapoznaniu wielkiej myśli filozofii starożytnej i średniowiecznej, a z drugiej stworzenie forum wymiany myśli i refleksji w zakresie problemów podejmowanych w filozofii od jej początków aż do współczesności.
Andrzej P. Stefańczyk
[1] Zob. A. Jugan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa 1992.
[2] Zob. J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Warszawa 1970, s. 324 – 325.