Speculum philosophiae

Filozofia bizantyńska stanowi równoległy do łacińskiej nurt średniowiecznej kultury i jest nie mniej ważnym składnikiem filozofii europejskiej. Jest jednak mniej znana i ciągle widziana przez pryzmat intelektualnych uprzedzeń Zachodu wobec cywilizacji Cesarstwa Bizantyńskiego. Podążanie filozofii w Bizancjum dwoma ścieżkami – jedną filozofii akademickiej, będącą bezpośrednią kontynuacją greckiej tradycji Akademii i Perypatu, drugiej zaś filozofii scholastycznej, która istotnie jest związana z chrześcijańską wiarą – sprawia, że filozofia bizantyńska to obszar niezmiernie ciekawych i pasjonujących idei.

Filozofia bizantyńska, jeszcze do dzisiaj nieobecna prawie wcale w podręcznikach historii filozofii, rozwijała się nieprzerwanie w Cesarstwie Wschodniorzymskim aż do jego upadku w 1453 r. i stanowi ważny nurt europejskiej średniowiecznej filozofii. Najbardziej znamiennym rysem filozofii bizantyńskiej jest jej grecki charakter: jest ona bezpośrednią kontynuacją filozofii helleńskiej i w wielu punktach różni się od współczesnej filozofii łacińskiej.

Filozofia bizantyńska jest w dalszym ciągu postrzegana przez pryzmat uprzedzeń Zachodu wobec Bizancjum, często sprowadza się ją do jałowego sporu platonizmu z arystotelizmem albo zaprzecza w ogóle istnieniu autonomicznej filozofii w chrześcijańskim cesarstwie. Dopiero w ostatnich latach daje się zauważyć zainteresowanie badaczy tekstami bizantyńskich filozofów, które mogą odsłonić prawdziwe oblicze filozofii w Bizancjum.

Prof. Marian Wesoły tak pisze o trudnościach, które napotyka historyk filozofii:

Spośród wielu działów uprawianej dziś bizantynologii (bizantynistyki), stosunkowo niedawna i nadal wymagającą gruntownych dociekań źródłowych jest dziedzina filozofii. Zadanie to jest na wskroś interdyscyplinarne, gdyż odnosi się także do hellenistyki, historii literatury i teologii prawosławnej. Przekonanie o istnieniu i randze filozofii w Bizancjum nie utrwaliło się jeszcze wystarczająco w świadomości większości uczonych, nie tylko wskutek narosłych ideologicznych przesądów, ale i ze względu na trudności rozpoznania i przebadania olbrzymiego materiału źródłowego, tekstów nadal w rękopisach bądź wydaniach przestarzałych. Ponadto niewielka była i jest liczba osób biegłych w grece i zainteresowanych zarazem tekstami filozoficznymi.

M. Wesoły, Posłowie, w: B. Tatakis, Filozofia bizantyńska, Kraków 2012, s.261.

Różne definicje filozofii w Bizancjum bądź jako wiedzy encyklopedycznej i świeckiej mądrości, bądź ascetycznej mądrości chrześcijańskiej, wyznaczają nurty filozofii bizantyńskiej. Pierwszy nurt to filozofia akademicka, będąca bezpośrednią kontynuacją późnoantycznej aleksandryjskiej tradycji komentatorskiej, drugi to filozofia scholastycznej, która włącza filozofię helleńską w orbitę zagadnień wiary chrześcijańskiej.

Cechą charakterystyczną filozofii w drugim rozumieniu jest związanie jej z trzema wielkimi kontrowersjami, które wyznaczały bieg myśli bizantyńskiej  w czasie trwania Cesarstwa Wschodniego. Są to spór ikonoklastyczny, spór o pochodzenie Ducha Świętego i spór palamicki, związany z postacią Grzegorza Palamasa.

W Bizancjum toczy się również dyskusja na temat granic filozofii i relacji pomiędzy wiedzą zewnętrzną, którą jest wiedza świecka i nauki szczegółowe oraz wiedzą wewnętrzną czyli mądrością chrześcijańską (w niej zawarte są objawienie judeo-chrześcijańskie i Tradycja Kościoła). Wydaje się, że zwłaszcza w XI i XII wieku decydująca rolę odgrywa bizantyński humanizm, propagowany przez takich autorów jak Michał Psellos, Eustratios, Jan Italos, Leon Filozof. Pogląd ten stawia filozofię grecką i wiedzę racjonalną ponad wiarą, twierdząc, że rozum dochodzi do tych samych prawd co wiara, a więc wiedza jest również warunkiem prawdziwego poznania Boga. Humanizm bizantyński został ostatecznie przezwyciężony przez doktrynę Grzegorza Palamasa, który podkreślił niewspółmierność poznania naturalnego i wiedzy objawionej.

Ścieranie się humanizmu i filozofii chrześcijańskiej w ciągu wieków istnienia Cesarstwa Bizantyńskiego stwarzało niesłabnące napięcie pomiędzy wiarą a rozumem, greckim racjonalizmem a scholastycznym średniowiecznym przekonaniem, że depozyt wiary chrześcijańskiej stanowi kryterium prawdy dla poznania naturalnego i filozofii.

Anna Palusińska

Filozofia bizantyńska – opracowania podręcznikowe

Krumbacher K., Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches (527–1453), New York 1970.
Kuksewicz Z., Zarys filozofii średniowiecznej: filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, Warszawa 1982.
Palusińska A., Filozofia bizantyńska, w: Przewodnik po filozofii wczesnośredniowiecznej, red. A. Kijewska, Kraków 2012, s. 79-96.
Tatakis, B., La philosophie Byzantine, Paris 1949; wyd. pol: Filozofia bizantyńska, tłum. S. Tokariew, Kraków 2012.

Filozofia Grzegorza Palamasa

Athanasopoulos C., The Influence of Dionysius the Areopagite on Ioannes Scotus Eriugena and St. Gregory Palamas: Goodness as Transcendence of Methaphysics, w: Being or Good? Metamorphoses of Neoplatonism, ed. A. Kijewska, Lublin 2004, s. 321-341.
Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, ed. K. Ierodiakonou, Oxford 2002.
Demetracopoulos J.A., Late Byzantine Cosmology: The Critique of Gregory Palamas against the Explanation of Plotinus and Proclus about the Cosmic Soul (gr.), “Philosophia” 31 (2001), s. 175-191.
Duffy J., Hellenic Philosophy in Byzantium and the Lonely Mission of Michael Psellos, w: Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, ed. K. Ierodiakonou, Oxford 2006, s. 139-156.
Florovsky G., Origen, Eusebius, and  the Iconoclastic Controversy, „Church History” 19 (1950) s. 77-96.
Fłorowski G., St. Gregory Palamas and the tradition of the Fathers, [w:] idem, Collected Works, vol. 1: Bible, Church, Tradition: An Eastern Orthodox View, Belmont 1972, s.105-120.
Fotiju E., Patrystyczny ideał apathes pathos w „Triadach” świętego Grzegorza, „Vox Patrum” 6(1986), s. 239-265;
Fyrigos A., Barlaam Calabro. L’uomo l’opera il pensiero, Roma 2001.
Grumel V., Grégoire Palamas, Dunst Scot et Georgios Scholarions devant les problème de la simplicité divine, „Échos d`Orient” 34 (1935), s. 84-96;
Kern K., Antropologija sw. Grigorija Palamy, Paris 1950.
Konstantinovsky J., Dionysius versus Aristotle? The Two Points of Reference for Gregory Palamas in Initial Confrontations with Barlaam the Calabrian, „Studia Patristica” XLII (2006), s. 313-319.
Mantzaridis G. I., Przebóstwienie człowieka. Nauka Grzegorza Palamasa w świetle tradycji prawosławnej, tłum. I. Czaczkowka, Lublin 1997.
Meyendorff J., A Study of Gregory Palamas, London 1964.
Obolevitch T., Filozofia rosyjskiego renesansu patrystycznego, Kraków 2014.
Palusińska A., Wiedza grecka a mądrość chrześcijańska. Drogi poznania Boga czyli spór o mistykę Grzegorza Palamasa z Barlaamem z Kalabrii, w: Duchowość Dalekiego Wschodu a chrześcijaństwo. Dialog czy konfrontacja?, t. VI, red. I. Kamiński, J.Kulwicka-Kamińska, J.Perszon, Toruń 2014, s.81-93.
Runciman S., Ostatni renesans bizantyński, tłum. J. Marzęcki, Warszawa 1973.
Sinkewicz, R. E., Saint Gregory Palamas, The One Hundred and Fifty Chapters, Toronto 1988.
Sinkewicz, R. E., The Doctrine of the Knowledge of God in the Early Writings of Barlaam the Calabrian, „Mediaeval Studies” 44 (1982), s. 181–242.
Spiteris Y., Ostatni ojcowie Kościoła. Kabasilas. Palamas, tłum. B. Widła, Warszawa 2006.
Yangazoglou S., Philosophy and Theology: The Demonstrative Method in the Theology of Saint Gregory Palamas, „Greek Orthodox Theological Review” 41 (1996), s. 1-18.

Filozofia ikony

Brown P., A Dark-Age Crisis: Aspects of the Iconoclastic Controwersy, „English Historical Rewiew” 88 (1973) s. 1 – 34.
Cormack R., Malowanie duszy. Ikony, maski pośmiertne i całuny, tłum. K. Kwaśniewicz, Kraków 1999.
Dąb – Kalinowska B., Ikony i obrazy, Warszawa 2000.
Evdokimov Paul, Sztuka ikony, teologia piękna, Warszawa 1999.
Grdzelidze T., Liturgical Space in the Writings of Maximus the Confessor, “Studia Patristica” 37 (2001) s. 499-504.
Haynes D., The Church Mystagogy and its Cosmic Mediation: Ecclesiology and Theurgy in theThought of Maximus Confessor, Oxford 2009.
Jazykowa I., Oto czynię wszystko nowe. Ikona w XX wieku, tłum. H. Paprocki, Warszawa 2011.
Jazykowa I., Świat ikony, przeł. H. Paprocki, Warszawa 1998.
Klauza K., Teologiczna hermeneutyka ikony, Lublin 2000.
Florenski, Ikonostas i inne szkice, przeł. Z. Podgorzec, Białystok 1997.
Palusińska A., Filozofia ikony u Teodora Studyty i Nicefora, Lublin 2007.
Schönborn Ch., Ikona Chrystusa, Poznań 2001.
Żywow W. M., „Mistagogia” Maksyma Wyznawcy i rozwój bizantyjskiej teorii obrazu, przeł. R. Mazurkiewicz, [w:] Ikona. Symbol i wyobrażenie, red. E. Bogusz, Warszawa, 1984, s. 83-105.

Michał Psellos, Jan Italos, Niketas Stethatos – red. F. Lauritzen

Psellos Michał, Bibliografia 2000–2015

Stethatos Niketas, Bibliografia

Italos Jan, Bibliografia