Speculum philosophiae

Ikony hezychastyczne to średniowieczne ikony bizantyńskie i ruskie powstałe w celu unaocznienia ideałów hezychii w malarstwie religijnym. Pojawiły się jako nowy styl w Bizancjum pod wpływem zwycięstawa palamizmu w teologii bizantyńskiej w drugiej połowie wieku XIV. Manifestują idee palmickie, którymi są przebóstwienie ludzkiej natury przez uczestnictwo w Bożej łasce, niestworzona natura energii Bożych i doświadczanie Boga w modlitwie hezychastycznej.

Palamizm to teologiczna doktryna bizantyńska powstała pod wpływem sporu, który prowadzili ze sobą Grzegorz Palamas i Barlaam z Kalabrii. Barlaam zaatakował mnichów hezychastów, ich metodę modlitwy oraz wiarę, że za jej pomocą człowiek może doświadczyć samego Boga i zobaczyć światło przemienienia. Grzegorz Palamas, który sam praktykował ascezę i modlitwę hezychastyczną, stanął w obronie bizantyńskiej mistyki i w dziełach Triady przedstawił szczegółową teorię dotyczącą przede wszystkim poznania Boga, opartą o tradycję patrystyczną i autorytety Dionizego Areopagity, Maksyma Wyznawcy i Jana z Damaszku.

Kalabryjczyk ostro krytykował to wszystko, co wykraczało poza granice naturalnego rozumu czyli poza filozoficzne pojęcia. Uważał, że Palamas myli się twierdząc, że człowiek jest w stanie poznać Boga bezpośrednio i partycypować w Bożej łasce – wiecznej i niestworzonej, a tym bardziej oglądać przemienione światło, to, które apostołowie widzieli na górze Tabor. Palamici z mocą jednak utrzymywali, odwołując się do mistycznego doświadczania, że modlitwa hezychastyczna pozwala najpierw na osiągnięcie poznawczej apathei – bezruchu zmysłów i umysłu – a następnie prowadzi do partycypacji w Bożym przemienionym świetle, objawiającym Bożą łaskę i Boże działanie.

Ikony hezychastyczne wyrażają ascetyczny minimalizm, charakterystyczny dla ześrodkowanego na modlitwie życia monastycznego. Z bogato opowiedzianej historii, którą oglądamy na ikonach okresu Paleologów w ikonach hezychastycznych niewiele zostało. Centrum obrazu, formalne i treściowe, któremu podporządkowana jest kompozycja stanowi oblicze świętego, wyrażające wszystkie ideały hezychazmu: bezruch, ciszę, kontemplację i najważniejsze – światło. Ikona więc rezygnuje z rozbudowanej narracji i skupia się na przedstawieniu światła, które, zgodnie z ideami hezychazmu, ma charakter przebóstwiający.

Zachwycające ikony Teofana Greka, Dionizego i Andrzeja Rublowa, będące do dzisiaj niedościgłymi wzorami piękna chrześcijańskiej sztuki, uplastyczniają idee hezychazmu i zwiastują wiernym Bożą epifanię.

Teofan Grek ostateczne konsekwencje z hezychastycznej idei konstytuowania postaci świętego poprzez światło zawarł we freskach w Nowogrodzie. Ich kolorystyka i forma zostały całkowicie podporządkowane naczelnej idei przedstawienia światłości jako dominującej siły, która pochodząc od Boga i objawiając Boże działanie, staje się wewnętrznym sensem rzeczy, ich istotą i mocą przebóstwiającą każdego świętego. Malowidła są prawie monochromatyczne, Teofan maluje tylko ochrą i bielą. Uderza malarska wizja, która nasze widzenie niejako przenicowuje, ponieważ światło zamiast w syntezie z cieniem formować postaci i rzeczy, według nowej logiki dominuje i determinuje granice przedmiotów. Przejmujący jest obraz anachorety Makarego Egipskiego, którego białe włosy i broda utkane są ze światła, a on sam w modlitwie wznosi ręce, które ciemnym konturem odcinają się od białej szaty. Ciało świętego nie ma żadnej ciężkości, straciło swój naturalny ciężar, ponieważ zostało przebóstwione przez Boże energie, które ikonograf zobrazował bielą i białymi blikami.

Ikona hezychastyczna chce poprowadzić widza ku kontemplacji, która odkryje przed nim ideał hezychii – ciszy, „mistycznej niewiedzy”, stającej się miejscem objawiania się Stwórcy światu.