Speculum philosophiae

 

Palamasa atakują prawie wszyscy, przede wszystkim ci, którzy piszą ze stanowiska racjonalistycznego. W pierwszym rzędzie Barlaam z Kalabrii, ale również wykształcony na greckiej literaturze Akindynos oraz zachodni współcześni teologowie. Jego doktryna, którą zawarł w Triadach i w 150 rozdziałach budziła i budzi wielkie emocje i kontrowersje.

Grzegorz Palamas prezentuje inną niż zachodnia scholastyczna, teologię. Źródłem jego wiedzy o Bogu i źródłem teologii jest mistyczne, osobowe doświadczenie Boga w modlitwie hezychastycznej. To doświadczanie stanowi centrum i oś wszelkich rozważań o Bogu oraz kryterium prawdziwości teologicznych twierdzeń. Teologia nie jest więc dziedziną, która powstaje poprzez zastosowanie filozoficznych pojęć do prawd wiary, ale wyrasta z osobowej partycypacji w tym, co Bóg objawia stworzeniu.

Jeśli różni się wiedza o tym, że Bóg jest i jaki jest od uczestnictwa w Bożym życiu, i wiedza o Dobru od posiadania Dobra, to Palamas opiera swoje nauczannie właśnie na doświadczaniu i posiadaniu Dobra.

Daje też nowe miejsce dla filozofii. Filozofia nie może być dziedziną autonomiczną, ponieważ samowystarczalność rozumu w poszukiwaniu prawdy da co najwyżej wiedzę o bytach naturalnych, ale nie da wiedzy Bogu, który objawia się i udziela się swojemu stworzeniu, pozwala się poznać człowiekowi i staje się przedmiotem jego miłości.

 

Palamas na początku Triad przedstawia poglądy racjonalistów, którzy chcą poznać Boga na drodze filozoficznej analizy bytów stworzonych i przeciwstawia im własne przekonanie o tym, że filozofia nie może być sposobem na zdobywanie wiedzy o Bogu:

„Słyszałem od niektórych ludzi pogląd, że zewnętrznej mądrości muszą poszukiwać również i mnisi, ponieważ bez niej nie można uciec od niewiedzy i fałszywych mniemań i również nie można osiągnąć wyższej apathei, człowiek nie osiągnie świętości, jeśli nie pozna każdej wiedzy, a zwłaszcza wiedzy Greków. Nauka ta bowiem jest, podobnie do Objawienia proroków i apostołów, bożym darem. Z niej bowiem w duszy tworzy się poznanie istoty [istot rzeczy stworzonych], ona ostrzy władze poznawcze jako wyższe władze duszy i zbawia dusze od wszelkiego zła, dlatego iż namiętność wyrasta i ukorzenia się też poprzez niewiedzę. Wiedza również prowadzi do poznania Boga, ponieważ nie można Boga inaczej poznać jak poprzez stworzenia – usłyszawszy to, nie bardzo w to uwierzyłem. Moje doświadczenie życia monastycznego pokazało mi coś przeciwnego. Ale nie mogłem im odpowiedzieć, ponieważ mówili w ten sposób: Nie tylko interesujemy się tajemnicami natury, mierzymy krąg niebios, śledzimy uporządkowanie ruchu gwiazd, ich zachody i wschody, ujmujemy z tego wynikające następstwa i jesteśmy z tego dumni, z tej wiedzy – nie, ale ponieważ prawa bytu [bytów stworzonych] zawarte są w Bożym, pierwszym i stwarzającym rozumie, obrazy tych praw są w naszej duszy, staramy się je poznać, aby przyjmując różnorodność, wnioskowania i analizy ustrzec się od pieczęci ignorancji, i tym sposobem i w życiu i po śmierci zachować w sobie podobieństwo Stwórcy. Dlatego też bałem się, że nie będę mógł właściwie odpowiedzieć, i zamilczałem przed nimi, prosząc teraz ciebie ojcze, abyś nauczył mnie słów prawdy, abyśmy byli gotowi, za apostołem dać odpowiedź każdemu, kto się domaga od was sprawy z tej nadziei, którą macie (1P 3,15)” (Grzegorz Palamas, Triady I, 1, 1).

 

Anna Palusińska