Speculum philosophiae

Chełmska ikona Matki Boskiej to bizantyńska średniowieczna ikona z XII w., która przybyła z Konstantynopola, niczym apostołowie Słowian Cyryl i Metody, aby ewangelizować lud słowiański. Losy ikony są dramatyczne i nie do końca znane. Od początku była związana z Chełmem, który był królewską siedzibą Daniela Romanowicza Halickiego. Stała się palladium wiernych, ikoną szczególnie czczoną, od której oczekiwano łask i cudów. Uczestniczyła w bitwach na rozkaz królów i wodzów, przechylając zwycięstwo na stronę wojsk Korony. Strzeżona zazdrośnie raz przez prawosławnych, raz przez unitów, stała się częścią burzliwych dziejów tej ziemi. W 1915 r. została wywieziona wgłąb Rosji przez cofające się wojska rosyjskie, ocalona od bolszewickiej nawałnicy, znów uroczyście pojawiła się w Chełmie w 1943 r. i prawosławni mogli świętować powrót cudownej ikony. W czasach sowieckich wywieziono ją i ukryto na Ukrainie. Przekazana przez swoich opiekunów dopiero w 1996 r. do Muzeum Ikony Wołyńskiej w Łucku, została poddana tu konserwacji i w 2000 r. potwierdzono autentyczność Chełmskiej ikony. Losy ikony ostatnio odtworzył lubelski historyk Grzegorz Kuprianowicz, który tak opisuje cud jej odnalezienia:

Jedną z wielkich zagadek dziejów Chełmszczyzny w wieku XX były losy Chełmskiej Cudotwórczej Ikony Matki Boskiej. Wydawało się, że w zawierusze dziejowej, która tak boleśnie dotknęła tę ziemię w ostatnim stuleciu, Chełmska Ikona zaginęła na zawsze… Dlatego naturalnym było zdziwienie i niedowierzanie, gdy w połowie września 2000 r. niespodziewanie pojawiła się informacja, że w Łucku na Wołyniu odnalazła się Ikona, przed którą modliły się dziesiątki pokoleń mieszkańców Chełmszczyzny. W języku cerkiewno-słowiańskim istnieje słowo îáđňĺíłĺ, które oznacza 'odnalezienie, odzyskanie’. Tym słowem w kalendarzu liturgicznym określa się święta, ustanowione z okazji odnalezienia relikwii świętych czy przedmiotów otaczanych wielką czcią. Dziś możemy chyba powiedzieć, że na naszych oczach nastąpiło Îáđňĺíłĺ Chełmskiej Ikony Bogarodzicy.

Ikona jest bardzo zniszczona, ponieważ odpadły warstwy farby na twarzach postaci i ich szatach, ale pomimo to wciąż bije od niej blask klasycznego piękna.

Dwa podstawowe typy ikon maryjnych to Eleousa i Hodegetria. Matka Boska Eleousa to bodajże najpiękniejsza i najbardziej wzruszająca ikona. Na niej Chrystus Emmanuel przytula swój policzek do policzka Matki, która w smutku na nas spogląda. Jej cierpienie wyrażają i smukłe palce, i spojrzenie, i twarz ściągnięta bólem. Liryczny i czuły nastrój tej sceny, tak bardzo ludzki, pociąga nas i zachwyca.

Hodegetria natomiast to wizerunek reprezentacyjny. Bogarodzica tu jest Królową, która trzyma na ręku Chrystusa Prawodawcę i Pantokratora. Matka i Młodzieniec w hieratycznych pozach spoglądają poważnie na widza i objawiają mu prawdę o zbawieniu świata.

Każda maryjna ikona jest afirmacją prawdy o Theotokos: Maryja jest matką Boga, ponieważ hipostaza Jezusa Chrystusa, drugiej Osoby Trójcy Świętej, podmiotuje zarówno ludzką jak i boską naturę Zbawiciela. Jezus rodzi się więc jako Bóg i człowiek zarazem.

Chełmska ikona to Eleousa – Matka Boska Miłosierna. Ciepły koloryt twarzy Chrystusa i Matki, tak samo jak ciepła purpura maforionu, budują nastrój czułości i łagodnego smutku. To ofiara krzyżowa Zbawiciela jest tematem tej ikony. To losy Bogo-Człowieka wzbudzają boleść Matki, to przyszłe cierpienie Syna napełnia oczy Bogarodzicy udręką.

Dziś ikona wisi w łuckim muzeum, ale jest tam otaczana przez wiernych czcią, pali się przed nią światło i kadzidło, ponieważ, jak pisze poeta:

ikony
maski pośmiertne
cerkiewnej świętości
w muzeach schną z tęsknoty
za kadzidłem święconą wodą
za pocałowaniem

Wacław Oszajca

Anna Palusińska